سپهر سید سجادی
” ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَهً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ”
این (عذاب) از آن جهت است که خدا بر آن نیست که نعمتی را که به قومی عطا کرد تغییر دهد تا وقتی که آن قوم حال خود را تغییر دهند، و خدا شنوا و داناست. (انفال-۵۳)
در شریعت مقدس اسلامی پالایش مادی و معنوی انسان از هرگونه آلودگی مد نظر می باشد و تزکیه نفس مقدمه ای می شود بر سلامت تفکر و رفتار. مسیر رو به پیشرفت تزکیه بستری آماده برای تعقل صحیح، استدلال فارق از شبهه و عمل به دور از خطا را برای فرد ایجاد می کند و بستر انسانیت را در مسیر تعالی فردی و اجتماعی مهیا می سازد.
علامه محمد تقی جعفری( ره) در کتاب حرکت و تحول از دیدگاه قرآن ضمن استناد به آیات متعدد قرآنی اختیار انسان در امور خویشتن و اجتماع خود را تایید می کند و معتقد است ” اگر بشریت وضع اجتماعی و موقعیت های فردی خود را به وضعی درآورده که نتواند از عهده آن برآید و خود را کلافه و گیج کند… مربوط به بازیگری های خود انسان است.” حال این تغییرات به عمل آمده از سوی انسانها چه در شئون اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و یا زیست محیطی گاه چنان پایدار است که می تواند میلیارها انسان را در ادوار مختلف زمانی تحت تاثیر خود قرار دهد.
بر اساس نظر این حکیم معاصر و به استناد آیه شریفه ۴۶ سوره حج ” در منطق قرآن تکیه بر سنت های گذشته ای که بر اساس مفیدیت استوار نیست به شدت محکوم شده و میخکوب شدن در سنت های گذشته بیهوده را سقوط می داند” ایشان همچنین تلاش انسان در مسیر ایمان و عبودیت به خداوند، تعقل و وجدان را مایه ترقی فرد و به تبع آن زندگانی دسته جمعی می داند و در مقابل انحراف از حق و قوانین و مقررات شایسته و متکی به موازین شریعت را مایه سقوط یک اجتماع معرفی می کند. علامه جعفری به استناد آیات قرآن اساسی ترین عامل سقوط مدنیت ها و اعتلاها را انحراف از عدالت معرفی می کند و عامل اصلی تحولات را خود انسان می داند. گرچه ایشان برای عوامل غیر انسانی و یا ترکیب عوامل انسانی و طبیعی نیز اهمیت قائل است لکن محور اساسی تحول در تمدن ها را هدف گیری ناشی از درک و خواسته های خود انسان و سازندگی او قلمداد می کند.
ایشان در مزیت استدلال قرآنی مبنی بر نقش انسان در ایجاد تحول در جهان هستی معتقد است ، تحریک و تشویق انسانها به سازندگی تکاملی در زندگی مادی و معنوی خود در اثر این رویکرد ایجاد می شود زیرا فرض این است که عامل تحول خود انسان است که موضوعات و مواد مفید عالم بشریت را راهنمایی سازنده و توجیه معقول می نماید در صورتیکه عوامل غیر انسانی می خواهند انسان ها را دست بسته در تحت نفوذ موضوعات اجباری و خارج از حیطه قدرت او قرار بدهند.
حضرت آیت الله خامنه (مد) نیز به عنوان متفکر بلا منازع جهان اسلام در این باره می فرمایند: ” ایجاد تحول کار خداست؛ اما ما موظفیم که برای این تحول در درون و در زندگی خود و در جهان، اقدام و تلاش کنیم و همت بگماریم.” (۰۱/۰۱/۱۳۶۹) ایشان ارتباط تحول درونی انسان با ساحت تحولات اجتماعی را اینگونه تبیین می کند:
” هرجا انسانها خوب شدند، زندگی هم خوب خواهد شد. هرجا انسانها در خود تحولی عمیق به وجود آوردند، در زندگی آنها هم تحولی عمیق به وجود خواهد آمد. اگر می‌بینیم که در این دنیای بزرگ، زشتی و بی‌عدالتی و تبعیض و فقر و تلخی و نشانه‌ها و خصوصیات شیطانی وجود دارد، باید رد پای عامل همه را، در وجود انسانها و شیطان درونی آنها بیابیم.” (۰۱/۰۱/۱۳۶۹)
ایشان همچنین با استناد به آیه شریفه ۱۶۴ سوره آل‌عمران ” لقد من اللَّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمه ” معتقدند این تزکیه و آموختن کتاب و حکمت، همان تحوّل درونی انسان است (۰۱/۱۱/۱۳۷۱) و هدف از این تحول را نجات از همه پستی ها، آلودگی ها و عیب هایی میدانند که در درون انسان است ولی دنیا را به فساد می کشاند (۰۳/۰۵/۱۳۹۱) رهبر معظم انقلاب (مد) منقلب کردن دلها، روشن کردن ذهنها، تصحیح مسیرها و جهت‌گیریها، خالص کردن عملها و تحول درونی مردم به یک مؤمن واقعی با اخلاق حقیقی اسلامی را وظیفه اساسی روحانیت می دانند (۲۲/۱۲/۱۳۶۹) و می فرمایند ” اگر مردم متحول شدند، دنیا متحول خواهد شد. اگر مردم از تحول عمیق برخوردار شدند، این حرکت تا ابد ادامه پیدا خواهد کرد.” (همان)
به زعم حضرت آیت الله خامنه ای (مد) تحول «عبارت است از تغییر بخشها و نقاط معیوب؛ چه در نظام اسلامی، چه در جامعه‌ی ایرانی.» (۰۱/۰۱/۱۴۰۲) یعنی «ایجاد یک حرکت جهشی و جهادی» (۲۱/۰۲/۱۴۰۰) ایشان معتقد است ” تحول اساسا ناظر به رفع عیوب و نقاط ضعف است؛” (۰۱/۰۱/۱۴۰۲) ایشان مسیر رسیدن اجتماع به یک تحول عظیم را از طریق حفظ ایمان ملّی می داند و آنرا سرمایه‌ی ارزشمندی معرفی می کنند و می فرمایند: “حفظ ایمان ملّی، یکی از این سرمایه‌ها است که به مردم ارتباط پیدا میکند” (۱۹/۱۲/۱۴۰۰)
در مجموع آنچه از بیان نظرات و بیانات حضرت آیت الله خامنه ای (مد) و دیگر علمای اسلامی پیرامون موضوع تحول بر می آید نگاه و نگرش متعالی اسلام نسبت به انسان به عنوان موجودی مختار بر سرنوشت خویش و جامعه خود است، موجودی که با هدایت ایمان، تزکیه و حرکت، تحول درونی خویش را به تحول عظیمی در جهان پیرامون بدل ساخته و سعادت دنیوی را در معرفت و عبودیت پروردگار و سعادت ابدی را در دیدار حق در آخرت معنا می بخشد.
دکتری سیاستگذاری عمومی
